Zob Xəstəliklərinin Səbəbi Nədir?
Zob xəstəlikləri qalxanvari vəzin (tiroid vəzinin) funksional və struktur dəyişiklikləri ilə əlaqəli olan patoloji vəziyyətlərdir. Bu xəstəliklərin əsas səbəbləri hormonal balanssızlıq, genetik faktorlar, qidalanma vərdişləri, autoimmun proseslər və ətraf mühit təsirləri ilə bağlıdır. Zob xəstəlikləri tiroid vəzinin böyüməsi (guatr), hiperfunksiyası (hipertiroidizm), hipofunksiyası (hipotiroidizm) və düyünlü formalar şəklində özünü göstərə bilər.
Zob Xəstəliklərinin Əsas Səbəbləri
1. Yod Çatışmazlığı
Yod qalxanvari vəzin normal fəaliyyəti üçün əsas mikroelementlərdən biridir. Tiroid hormonlarının (T3 və T4) sintezində iştirak edən yod, qida və su vasitəsilə orqanizmə daxil olur. Yod çatışmazlığı tiroid hormonlarının azalmasına və kompensator olaraq vəzin böyüməsinə səbəb olur. Bu, endemik zob adlanan xəstəliyin əsas səbəbidir və xüsusilə yod çatışmazlığı olan bölgələrdə daha çox rast gəlinir.
2. Autoimmun Xəstəliklər
Bəzi immun sistemi pozğunluqları qalxanvari vəzin fəaliyyətini dəyişdirərək zob xəstəliklərinə səbəb ola bilər. Ən çox yayılmış autoimmun zob xəstəlikləri:
- Hashimoto Tiroiditi – İmmun sistemin tiroid hüceyrələrinə hücum etməsi nəticəsində vəzin iltihabı və funksional zəifləməsi (hipotiroidizm) yaranır.
- Basedow-Qrevs Xəstəliyi – İmmun sistem tiroid vəzini həddindən artıq stimullaşdıraraq hipertiroidizmə səbəb olur. Bu xəstəlik qalxanvari vəzin böyüməsi və hormon istehsalının artması ilə xarakterizə olunur.
3. Hormonal Disbalans
Tiroid vəzinin fəaliyyəti hipofiz vəzi və hipotalamus tərəfindən tənzimlənir. Hipofizdən ifraz olunan tiroid stimullaşdırıcı hormon (TSH), tiroid vəzinə təsir edərək hormon istehsalını artırır. Əgər hipofiz və hipotalamusun funksiyası pozularsa, tiroid hormonlarının ifrazı da qeyri-normal hala gəlir. Bu isə hipotiroidizm və ya hipertiroidizm kimi xəstəliklərə gətirib çıxara bilər.
4. Genetik Faktorlar
Ailəsində tiroid xəstəliyi olan insanlarda zobun inkişaf riski daha yüksəkdir. Bəzi genetik mutasiyalar tiroid vəzinin struktur və funksional pozğunluqlarına səbəb ola bilər. Düyünlü zob və autoimmun tiroid xəstəlikləri genetik meylliliklə əlaqəli ola bilər.
5. Qida Faktorları
Bəzi qidalar və maddələr tiroid hormonlarının sintezini və vəzin fəaliyyətini poza bilər. Bunlara goitrogen maddələr deyilir və əsasən aşağıdakı qidalarla qəbul olunur:
- Kələm, brokoli, gül kələmi – Bu tərəvəzlər tiroid hormonlarının istehsalına mane olan maddələr ehtiva edir.
- Soya məhsulları – Tiroid hormonlarının ifrazına və metabolizmasına təsir göstərə bilər.
- Fluorid və xlorid tərkibli su – Tiroid funksiyasını zəiflədə bilər.
6. Stress və Psixoloji Faktorlar
Uzunmüddətli stres hormonal balanssızlığa və immun sistemin disfunksiyasına səbəb ola bilər. Xroniki stres hipofiz və hipotalamusun fəaliyyətinə təsir edərək TSH ifrazını pozur, bu da tiroid hormonlarının qeyri-normal səviyyədə istehsal olunmasına gətirib çıxarır.
7. Ekoloji və Kimyəvi Təsirlər
Çirklənmiş hava, ağır metallar (civa, qurğuşun), sənaye tullantıları və pestisidlər tiroid vəzinin normal fəaliyyətini poza bilər. Radioaktiv maddələrə məruz qalmaq da tiroid xərçənginin və digər zob xəstəliklərinin inkişafına səbəb ola bilər.
8. Dərmanların Təsiri
Bəzi dərman preparatları tiroid vəzinin fəaliyyətinə birbaşa təsir edə bilər:
- Litium preparatları – Tiroid hormonlarının istehsalını zəiflədə bilər və hipotiroidizmə səbəb ola bilər.
- Amiodaron – Yod tərkibli dərman olub tiroid funksiyasını poza bilər.
- İmmunosupressiv dərmanlar – Tiroid vəzinin immun sistem tərəfindən hücuma məruz qalmasına səbəb ola bilər.
9. Tiroid Vəzinin İltihabi Xəstəlikləri (Tiroiditlər)
Tiroiditlər tiroid vəzinin iltihabı ilə xarakterizə olunur və bir neçə forması var:
- Subakut Tiroidit – Virus infeksiyalarından sonra yaranan və müvəqqəti olaraq tiroid hormonlarının səviyyəsini dəyişən iltihabdır.
- Postpartum Tiroidit – Hamiləlikdən sonra qadınlarda yaranan müvəqqəti tiroid funksiyası pozğunluğu.
Zobun Profilaktikası
Zob xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:
- Yodla zəngin qidalar qəbul etmək – Dəniz məhsulları, yodlu duz və süd məhsulları gündəlik rasionda olmalıdır.
- Balanslı qidalanma – Tiroidin sağlamlığı üçün lazımlı vitamin və minerallarla zəngin qidalar qəbul edilməlidir.
- Müntəzəm tibbi müayinələr – Risk qrupuna daxil olan şəxslər mütəmadi olaraq endokrinoloq nəzarətində olmalıdırlar.
- Stressi idarə etmək – Xroniki stressin qarşısını almaq üçün meditasiya, idman və psixoloji dəstək üsullarından istifadə edilməlidir.
- Zərərli kimyəvi maddələrdən uzaq durmaq – Ağır metallar, pestisidlər və sənaye tullantılarının olduğu mühitlərdə mümkün qədər az olmaq tövsiyə edilir.
Nəticə
Zob xəstəlikləri müxtəlif səbəblərdən yarana bilər və onların inkişafında yod çatışmazlığı, autoimmun proseslər, genetik faktorlar, hormonal disbalans, qidalanma, ekoloji təsirlər və dərmanların rolu böyükdür. Müvafiq profilaktik tədbirlər görməklə zob xəstəliklərinin qarşısını almaq mümkündür. Zobun erkən diaqnostikası və düzgün müalicəsi ciddi fəsadların qarşısını almaq üçün vacibdir.