Zob xəstəliklərinin səbəbi nədir?
Zob xəstəlikləri qalxanvari vəzin (tireoid vəzinin) funksional və struktur dəyişiklikləri ilə əlaqəli olan patoloji vəziyyətlərdir. Bu xəstəliklərin əsas səbəbləri hormonal balanssızlıq, genetik faktorlar, qidalanma vərdişləri, autoimmun proseslər və ətraf mühit təsirləri ilə bağlıdır. Zob xəstəlikləri tireoid vəzinin böyüməsi (zob), hiperfunksiyası (hipertireoidizm), hipofunksiyası (hipotireoidizm) və düyünlü formalar şəklində özünü göstərə bilər.
Zob xəstəliklərinin əsas səbəbləri
1. Yod çatışmazlığı
Yod qalxanvari vəzin normal fəaliyyəti üçün əsas mikroelementlərdən biridir. Tireoid hormonlarının (T3 və T4) sintezində iştirak edən yod, qida və su vasitəsilə orqanizmə daxil olur. Yod çatışmazlığı tireoid hormonlarının azalmasına və kompensator olaraq vəzin böyüməsinə səbəb olur. Bu, endemik zob adlanan xəstəliyin əsas səbəbidir və xüsusilə yod çatışmazlığı olan bölgələrdə daha çox rast gəlinir.
2. Autoimmun xəstəliklər
Bəzi immun sistemi pozğunluqları qalxanvari vəzin fəaliyyətini dəyişdirərək zob xəstəliklərinə səbəb ola bilər. Ən çox yayılmış autoimmun zob xəstəlikləri:
- Haşimoto tireoiditi – İmmun sistemin tireoid hüceyrələrinə hücum etməsi nəticəsində vəzin iltihabı və funksional zəifləməsi (hipotireoidizm) yaranır.
- Basedow-Graves xəstəliyi – İmmun sistem tireoid vəzini həddindən artıq stimullaşdıraraq hipertireoidizmə səbəb olur. Bu xəstəlik qalxanvari vəzin böyüməsi və hormon istehsalının artması ilə xarakterizə olunur.
3. Hormonal disbalans
Tireoid vəzinin fəaliyyəti hipofiz vəzi və hipotalamus tərəfindən tənzimlənir. Hipofizdən ifraz olunan tireoid stimullaşdırıcı hormon (TSH), tireoid vəzinə təsir edərək hormon istehsalını artırır. Əgər hipofiz və hipotalamusun funksiyası pozularsa, tireoid hormonlarının ifrazı da qeyri-normal hala gəlir. Bu isə hipotireoidizm və ya hipertireoidizm kimi xəstəliklərə gətirib çıxara bilər.
4. Genetik faktorlar
Ailəsində tireoid xəstəliyi olan insanlarda zobun inkişaf riski daha yüksəkdir. Bəzi genetik mutasiyalar tireoid vəzinin struktur və funksional pozğunluqlarına səbəb ola bilər. Düyünlü zob və autoimmun tireoid xəstəlikləri genetik meylliliklə əlaqəli ola bilər.
5. Qida faktorları
Bəzi qidalar və maddələr tireoid hormonlarının sintezini və vəzin fəaliyyətini poza bilər. Bunlara qoitrogen maddələr deyilir və əsasən aşağıdakı qidalarla qəbul olunur:
- Kələm, brokoli, gül kələmi – Bu tərəvəzlər tireoid hormonlarının istehsalına mane olan maddələr ehtiva edir.
- Soya məhsulları – Tireoid hormonlarının ifrazına və metabolizmasına təsir göstərə bilər.
- Fluorid və xlorid tərkibli su – Tireoid funksiyasını zəiflədə bilər.
6. Stres və psixoloji faktorlar
Uzunmüddətli stres hormonal balanssızlığa və immun sistemin disfunksiyasına səbəb ola bilər. Xroniki stres hipofiz və hipotalamusun fəaliyyətinə təsir edərək TSH ifrazını pozur, bu da tireoid hormonlarının qeyri-normal səviyyədə istehsal olunmasına gətirib çıxarır.
7. Ekoloji və kimyəvi təsirlər
Çirklənmiş hava, ağır metallar (civə, qurğuşun), sənaye tullantıları və pestisidlər tireoid vəzinin normal fəaliyyətini poza bilər. Radioaktiv maddələrə məruz qalmaq da tireoid xərçənginin və digər zob xəstəliklərinin inkişafına səbəb ola bilər.
8. Dərmanların təsiri
Bəzi dərman preparatları tireoid vəzinin fəaliyyətinə birbaşa təsir edə bilər:
- Litium preparatları – Tireoid hormonlarının istehsalını zəiflədə bilər və hipotireoidizmə səbəb ola bilər.
- Amiodaron – Yod tərkibli dərman olub tireoid funksiyasını poza bilər.
- İmmunosupressiv dərmanlar – Tireoid vəzinin immun sistem tərəfindən hücuma məruz qalmasına səbəb ola bilər.
9. Tireoid vəzinin iltihabi xəstəlikləri (tireoiditlər)
Tireoiditlər tireoid vəzinin iltihabı ilə xarakterizə olunur və bir neçə forması var:
- Subakut tireoidit – Virus infeksiyalarından sonra yaranan və müvəqqəti olaraq tireoid hormonlarının səviyyəsini dəyişən iltihabdır.
- Postpartum tireoidit – Hamiləlikdən sonra qadınlarda yaranan müvəqqəti tireoid funksiyası pozğunluğu.
Zobun profilaktikası
Zob xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:
- Yodla zəngin qidalar qəbul etmək – Dəniz məhsulları, yodlu duz və süd məhsulları gündəlik rasionda olmalıdır.
- Balanslı qidalanma – Tireoidin sağlamlığı üçün lazımlı vitamin və minerallarla zəngin qidalar qəbul edilməlidir.
- Müntəzəm tibbi müayinələr – Risk qrupuna daxil olan şəxslər mütəmadi olaraq endokrinoloq nəzarətində olmalıdırlar.
- Stresi idarə etmək – Xroniki stresin qarşısını almaq üçün meditasiya, idman və psixoloji dəstək üsullarından istifadə edilməlidir.
- Zərərli kimyəvi maddələrdən uzaq durmaq – Ağır metallar, pestisidlər və sənaye tullantılarının olduğu mühitlərdə mümkün qədər az olmaq tövsiyə edilir.
Nəticə
Zob xəstəlikləri müxtəlif səbəblərdən yarana bilər və onların inkişafında yod çatışmazlığı, autoimmun proseslər, genetik faktorlar, hormonal disbalans, qidalanma, ekoloji təsirlər və dərmanların rolu böyükdür. Müvafiq profilaktik tədbirlər görməklə zob xəstəliklərinin qarşısını almaq mümkündür. Zobun erkən diaqnostikası və düzgün müalicəsi ciddi fəsadların qarşısını almaq üçün vacibdir.