Zob xəstəliklərinin hansı formaları vardır?
Zob xəstəlikləri qalxanvari vəzin (tireoid vəzinin) struktur və funksional dəyişiklikləri ilə bağlı müxtəlif formalar şəklində təzahür edir. Bu xəstəliklər tireoid hormonlarının ifraz səviyyəsinə, vəzin böyüməsinə və düyünlü dəyişikliklərin olub-olmamasına görə təsnif olunur. Zob xəstəliklərinin əsas formaları aşağıdakılardır:
1. Funksional zob xəstəlikləri
Bu kateqoriya qalxanvari vəzin hormon ifrazının normadan artıq və ya az olduğu halları əhatə edir.
1.1. Hipotireoidizm (tireoid hormonlarının çatışmazlığı)
Hipotireoidizm qalxanvari vəzin kifayət qədər hormon istehsal etmədiyi hallarda meydana gəlir. Bu vəziyyət orqanizmin metabolizmasını ləngidərək aşağıdakı simptomlarla müşayiət olunur:
- Yorğunluq və halsızlıq
- Çəki artımı
- Dəri quruluğu
- Soyuğa qarşı həssaslıq
- Depressiya və yaddaş zəifliyi
Hipotireoidizmin əsas səbəbləri:
- Haşimoto tireoiditi (autoimmun mənşəli tireoid xəstəliyi)
- Yod çatışmazlığı
- Hipofiz və ya hipotalamus funksiyasının pozulması
1.2. Hipertireoidizm (tireoid hormonlarının həddindən artıq istehsalı)
Hipertireoidizm tireoid hormonlarının normadan artıq istehsal edildiyi hallarda baş verir və orqanizmin metabolizmasını sürətləndirir. Əsas simptomlar:
- Sürətli ürək döyüntüsü
- Əsəbilik və narahatlıq
- İştahanın artmasına baxmayaraq çəki itkisi
- Həddindən artıq tərləmə və istiliyə həssaslıq
- Gözlərin irəli çıxması (Basedow xəstəliyində)
Hipertireoidizmin əsas səbəbləri:
- Basedow-Graves xəstəliyi (autoimmun mənşəli hipertireoidizm)
- Tireoid düyünlərinin həddindən artıq aktiv olması
- Tireoid iltihabı (tireoidit)
2. Struktur zob xəstəlikləri
Bu xəstəliklər qalxanvari vəzin morfoloji dəyişiklikləri ilə əlaqəlidir və funksional vəziyyətdən asılı olmayaraq inkişaf edə bilər.
2.1. Ur (tireoid vəzinin böyüməsi)
Quatr (ur) qalxanvari vəzin həcmcə böyüməsi ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyət həm hormon səviyyəsi normal olan insanlarda, həm də hipotireoidizm və ya hipertireoidizm fonunda meydana gələ bilər.
Zobun əsas növləri:
- Endemik zob – Yod çatışmazlığı olan bölgələrdə rast gəlinir.
- Sporadik zob – Qidalanma və ya genetik faktorlarla əlaqəli yaranır.
- Toksik zob – Tireoid hormonlarının həddindən artıq istehsalı ilə müşayiət olunur.
- Eutireoid zob – Tireoid hormonları normal səviyyədə olduğu halda vəzin böyüməsi ilə müşayiət olunan forma.
2.2. Düyünlü zob
Düyünlü zob qalxanvari vəzdə düyünlü formalaşmaların meydana gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Bu düyünlər bədxassəli (xərçəng) və ya xoşxassəli ola bilər.
Düyünlü zobun növləri:
- Tək düyünlü zob – Vəzinin bir hissəsində lokal düyünün olması.
- Çox düyünlü zob – Bir neçə düyünün olması.
- Toksik düyünlü zob – Düyünlərin həddindən artıq tireoid hormonu istehsal etməsi.
2.3. Tireoid xərçəngi
Tireoid vəzində bədxassəli şişlərin yaranması ilə xarakterizə olunan xəstəlikdir. Əsas növləri:
- Papilyar xərçəng – Ən çox yayılmış və müalicəyə yaxşı cavab verən forma.
- Follikulyar xərçəng – Yavaş inkişaf edən, lakin müalicə edilə bilən forma.
- Medulyar xərçəng – Nadirdir və genetik faktorlarla əlaqəli ola bilər.
- Anaplastik xərçəng – Aqressiv və sürətli yayılan xərçəng formasıdır.
3. İltihabi zob xəstəlikləri (tireoiditlər)
Tireoiditlər qalxanvari vəzinin iltihabı nəticəsində meydana gələn xəstəliklərdir.
3.1. Haşimoto tireoiditi
Autoimmun mənşəli xroniki iltihabi xəstəlikdir. Orqanizmin immun sistemi tireoid toxumasına hücum edərək hipotireoidizmə səbəb olur.
3.2. Yarımkəskin tireoidit
Virus infeksiyalarından sonra inkişaf edən və qalxanvari vəzin müvəqqəti disfunksiyasına səbəb olan xəstəlikdir.
3.3. Postpartum tireoidit
Doğuşdan sonra bəzi qadınlarda yaranan tireoid xəstəliyidir. İlk mərhələdə hipertiroidizm, sonradan isə hipotireoidizmə keçid edə bilər.
3.4. Kəskin bakterial tireoidit
Nadir rast gəlinən, lakin ağır gedişatlı olan bakterial infeksiya səbəbiylə yaranan iltihabi xəstəlikdir.
Nəticə
Zob xəstəlikləri müxtəlif funksional və struktur pozuntularla müşayiət olunan geniş spektrli endokrin xəstəliklərdir. Bu xəstəliklərin təsnifatı əsasən hipotireoidizm, hipertireoidizm, ur, düyünlü zob, tireoid xərçəngi və iltihabi tireoiditlərə bölünür. Müvafiq diaqnostika və müalicə tədbirləri ilə bu xəstəliklərin fəsadlarının qarşısını almaq mümkündür.